III BÖLÜM: GÜLÜSTAN WELAỲATYNYÑ HOWA-SUW ŞERTLERI:

Şeỳle jeografiki elementleriñ durnuklaşmagy , Gülüstan welaỳatynyñ howa-suw şertlerine dürli klimat görnüşünde öz täsirini ỳetirip durỳar. Olar geografiki dolgota , Elburs daglyklaryñ uzaklygy we beỳleki,deñizaralygy ,Türkmenistandaky Garagum çöli hem Demirgazyk Orsỳetdäki Sibir jülgesi ỳerli we territoriỳal ỳelleriñ ösmegi , Demirgazyk we Günbatar howa toplumlarynyñ ỳerbe-ỳerleşmegi we gür tokaỳlyk bürençekleri dürli temperaturalary ülkede döredỳär .

Sibir ülkelerinden bu ülkä süỳşüp gelỳän Demirgazyk howa toplumy(bu ỳel günbatar –günorta türkmenleriniñ arasynda ỳönekeỳ “ şemal ỳeli” diỳip atlandyrylan, welin onuñ hem dürli atlary bar .) , güỳz we gyş pasyllarynda howanyñ sowamagyna sebäp bolup daglaryñ beỳik ỳerlerinde doñaklyk döredip gardyr ỳagyşyñ ỳagmagyna getirỳär. Şeỳle dolanşyklarda döreỳän howa özgerişleri Etrek-Gürgen jülgelerinde ỳaz hem tomus pasyllarynda sergin howa şertlerini döredỳär.

Orta deñiz , Gara deñiz hem Atlantik okeanyñ üstünden Eỳrana tarap hereket edỳän Günbatar howa toplumy , güỳz we gyşdaky ỳagyş we ỳelleriñ ỳüze çykmagyna täsirini ỳetirỳär .

Ýagynyñ ỳagyş mukdary Etrek-Gürgen jülgesiniñ dürli ỳerlerinde bir meñzeş däldir .  Mysal üçin , günbatardan gündogara tarap hem günortadan demirgazyga tarap näçe ỳöreseñ , ỳagşyñ mukdary kemelip başlaỳar . Ýagyşyñ möçberi welaỳatyñ has demigazygynda 200 m/metrden kem, emma günortad cäkleri ỳagny Elburs daglarynyñ eteklerinde 700 m/metrden agdyk bolỳar. Dag beỳikliklerinde bolsa , ỳagyş gar görnüsünde ỳagỳar . Umuman welaỳat boỳunça ỳagşyñ ỳagmak ỳagdaỳy gyş we güỳz pasyllarynda az möçberde bolup ỳaz hem tomus pasyllarynda köpräk ỳagỳar.

* Daglyk maỳyl howa-suw şertleri

Beỳleki welaỳatlarda bolşy ỳaly Gülistan welaỳatynda hem howa-suw maglumatlary ỳygnamak üçin ülkäniñ dürli mekanlarynda belli howa-suw stansiỳalary goỳlupdyr. Onuñ sebäbi ülkäniñ ähli ỳeri belli bir derejede bütewi bir howa ỳagdaỳyna eỳedäldigi üçindir. Günbatardan gündogara we günortadan demirgazyga tarap näçe ỳöreseñ welaỳatyñ temperaturasy artyp gidỳär. Mysal üçin, Gürgen şäheri bilen Kümmetkowus şäheriniñ howa bỳorasynyñ berỳän maglumaty boỳunça Gürgeniñ bir ỳyl boỳunça ortaça temperaturasy 17,5 gradus bolsa, Kümmetkowusda 17,6 gradus bolup durỳar.

Görkezilen ortaça bir ỳyllyk temperatura ölçegi bir nokat boỳunça ülkäniñ bütewi temperaturasynyñ şertini görkezỳär diỳip bolmaỳar. Şonuñ üçin bir ỳyllyk temperaturanyñ has ỳokary hem has pes taraplaryny göz öñüne tutmaly. Gürgende howa bỳorasynyñ görkezỳän bir ỳyllyk has pes temperaturasy -9,6 gradus bolsa, Kümmet şäherinde -14,5 gradus diỳilip bellenilỳär.

Gürgende bir ỳyllyk has ỳokary tempetatura Oguz-Iỳul aỳlarynda 43,6 gradus bolsa, Kümmetkowus şäheriniñki ỳatlanan aỳlarda 46 gradus diỳilip kesgitlenỳär.

 Ýyl boỳunça doñaklyk emele gelỳän günleriñ sany welaỳatyñ çäklerinde dürlidir. Meselem, Gürgende ỳyl boỳunça 13,1 Gün doñaklyk bolsa, Kümmetde 30,8 gün diỳlip bellenilỳär. Şeỳle hem doñaklyk emele gelỳän aỳlary Gürgende 5 aỳ bolsa, Kümmetde 6 aỳ diỳlip hasabat berilỳär. Şonuñ üçin bu ỳerde hoeanyñ ygal möçberi demirgazyk oazislerinde has ỳokary we günorta owazislerinde bolsa has pes möçberdedir. “Umuman tomus we güỳz aỳlary howa yssy-gurak, ortaça temperaturasy 39,2 gradus bolsa, gyşda howa sowuk we kä halatlarda garly ỳagyş bolup, ortaça -2 gradus bolup durỳar”.[1]

Gülistan welaỳatyñ umumy temperaturasy hem ỳagyş häsiỳetlerini göz öñüne tutanyñda dürli howa-suw şertleri onda özleşipdir. Olar:

a). Orta deñiz maỳyl howa-suw şerti,

b). Daglyk maỳyl howa-suw şerti,

c). Daglyk sowuk howa-suw şerti,

d). Gurak we ỳarym gurak,

j). Ygally we ỳarym ygally howa-suw şertlerden ybarat bolỳar.

a). Ortadeñiz maỳyl howa-suw şerti:

Gürgenş äheristany hem onuñ ỳakyn owazisleri ortadeñiz maỳyl howa-suw şertiniñ bürençeginde durỳar.

Ortadeñiz maỳyl howa-suwşertiniñ esasy häsiỳeti aỳlarynda howanyñ ortaça temperaturada durmagy we aỳlarynda howanyñ gurak bolmagydyr. ỳylyñ birnäçäe aỳy asman arassa we mawy görnüşde bolỳar. Kähalatlarda 5-4 aỳlap ỳagyş ỳagman duran wagty hem bolỳar.

b). Daglyk maỳyl howa-suw şerti:

Welaỳatyñ demirgazyk jülgeliklerinden Elbrus daglyklarynyñ demirgazyk dag eteklerine tarap ỳer beỳiklikleri artyp, Hazar deñzinden daşlaşdygyça beỳiklik 1500-3000 metre çenli kem-kemden ỳokarlanyp gidỳär. Şol halatda maỳyl daglyk howa-suw şerti emele gelỳär. Uzak wagytly sowuk we doñakly gyşlary, gysga wagytly maỳyl tomuslary bu şrtdäki howa- suwlaryñ häsỳetini döredỳär. Howanyñ temperaturasy bilen ỳagşyñ bir ỳyllyk möçberindäki azlygy bu oazisiñ esasy häsỳetli tarapy hasaplanỳar .

c). Daglyk sowuk howa –suw şerti :

Elburs daglyklarynda , demirgazyk eteklerinden ỳokary başlanyp ,dag belentlikleriniñ 3000 meter beỳikliklerinde , howanyñ temperaturasy iññän kemelip , uzak wagytlap ol ỳerde doñaklyk emele getirỳär . Şeỳle howalaryñ häsỳeti sowuk we uzakly gyş hem gysga we sergin tomuslary bolup durỳar . Bu oazislerde ỳagyş köplenç gar görnüşde ỳagyp, sowuk pasyllarda üstü-üstüne ỳygnalan gar ,tomus aỳlarynyñ ortalaryna çenli eremän ỳatỳar. Şeỳle howa-suw şerti Şahwar, Pirgerdkuh ,we Kähkeşan ỳaly dag depelerinde hemişelik buz doñaklyklarynyñ emele gelmegine sebäp bolỳar.

d). Gurak we ỳarym gurak howa-suw şertleri:

Türkmensähranyñ Gülüstan welaỳatynyñ gündogar-demirgazyk bölekleriniñ Hazar deñzinden aradaşlygy hem gündogar Elburs daglyklarynyñ barha peselip Garaşsyz Türkmenistanyñ Garagum çöllüklerine tarap süşüp ỳakynlaşmagy bilen, howa-suw şertlerinde-de öz täsirini galdyrỳar. Şeỳle düzgun bilen, görünip duran özgerişikler emele getirỳär. Howanyñ yklym durky guraklyga ỳa-da yssylyga tarap ỳokarlanỳar. Ülkäniň häsỳeti kem-kemden ỳarym gurak we guraklyga çalşyp gidỳär. Şu sebäpden, bir ỳylyñ dowamynda görkezilỳän ỳagyşyñ mukdary kemelỳär.

j). Ygally we Yarym ygally howa-suw şertleri:

Türkmensähranyñ Gülüstan welaỳatynyñ günorta ülkeleri dag belentliklerine degip durmagy hem-de tokaỳlyk büremçekleri bilen örtülendigi, ikinji bir tarapdan Hazar deñzine ỳakynlygy sebäpli welaỳatyñ beỳleki ỳerlerine garanyñda howa-suw şertlerinde belli bir derejede özgerilişikler emele gelỳär. Şunluk bilen Zerrinköl, Ramyỳan, Fazylabat, we Gürgen şäheriniñ Naharhoran atly ỳerlerinde ygalyñ ỳagyş möçberi artyp gidỳär. Temperaturanyñ ortalaşmagy bilen ỳarym ygally hem maỳyl ygally howa-suw şertleri emele gelỳär. Ramyỳan bilen Zerrinköl şäherlerinde ỳagşyñ bir ỳyllyk ölçegi 800 m/metrden agdyk bolup durỳar .