Dokma-daragyň eriş-argaja kakylan bir tonnadaky baslygyň sesi, türkmen durmuşynyň sazly sungatydyr.” [[1]] 81.

Haly türkmeniň ähli durmuşy bilen galtaşyp, öz-balasynyň haýaty, şatlygy hem azaby. Şonuň üstünde ýagty jahana gelip ýaşaýar hem dünýäden ötýär.

Bu sungat arzyly gelin-gyzlaryň sep-goşy hökmünde bagtly durmuşuna bezeg goşup, htda onuň ýasly günlerinde hem meýdiň daşy bilen gonamçylyga çenli goşulýar we yzyna dolanyp gaýdýär. Şonuň üçin hem eger haly bu halkyň stuatsiýasy bilen baky galmak üçin aladaly hekaýalarda ýan-ýoldaş bolan bolsa, gaty bir geň zat däl.

Rowaýatlaryň habar bermegine görä, gadym eýýamda Jeýhun derýasynyň kenarlarynda, türkmen taýpa-tireleriniň 24 topary ýaşapdyr. Bu taýpalaryň arasynda galmyk atly toparlar pasyklyk we tümlüge uçrapdyr. Olar goňşylarynyň gazabyna sebäp döredipdirler.

Şeýlelikde goňşulary olary gyrmagyň ugruna çykýarlar. Ilki galmyklary gyryp başlaýarlar. Emma haýsi bir başy baganalyny gyrjak bolsaň onda türkmeniň nesline ýitmek howpy abanýardy. Çüňki şeýle bolansoň il ýaşulylary maslahat gurap türkmeniň nesli galmak üçin bir sandyk ýasapdyrlar. Iki gyz we üç erkek oglany iýgu-içgisi bilen sandyga ýerläp Amy derýa göýberipdirler.

Olara türkmen halkyň neslini ýitgiden halas eder ýaly haýsy bir ýerde sandykdan çykar ýaly şert döredipdirler. Sandyk birnäçe gije-gündiz suw ýüzünde ýüzüp ýörkä, bir zymyrryk guş ony suwdan çykaryp kenar gyrada ýerleýär. Suw gyralary doňňuzlaryň hem ýerleşen ýeri hem giňden bir gargy-gamyşly we batgalyk meýdan bolupdyr. Sandykdaky ýaşaýjylar birnäçe wagt doňňuzlaryň ýatagynda ýaşap ösümlikler we otlaryň kökünden eklenipdirler.[[2]]  82

* täçhoroz nagyşy

Olardan nesil emele gelip kem-kemden köpçüligi artypdyr. Şeýlelik bilen türkmen nesli we olaryň däp-dessurlary ýitgiden halas bolupdyr. Ençeme ýyllardan soň “Işan gyzy” diýen sowatly-bilimli bir gyz; “Öz ata-babalarymyzyň ýurdyna dolanyp barmagymyzyň wagty geldi!”-diýip aýtýar. Dolanyp gaýdanlarynda olary özbekler garşy alyp, öz ata-baba mekanlarynda mekan tutýarlar.

Näçe wagtdan soň “Işan gyzy” öz kowumynyň başyndan geçiren hal-ýagdaýlaryny bir keýgiň dersine ýazyp geljekdäki nesillerimizi ahwalatymyzdan ägä edeýli, diýip maslahat berýär. Emma köp wagt geçmäni, keýgiň dersi çüýräpdir. Soň daşa ýazmagy maksat edinýärler, welin ol hem ýagyşyň suwy bilen ýuwulýar. Iň soňy Işan gyzy bu taryhy dessany düşegiň ýüzüne nagyş we çitim görnüşde beýan etmekçi bolupdyr. Elbetde Işan gyzynyň bu dokan halysy galmandyr. Emma onuň çiten nagyşlary hatyralarda ýadygär galyp henize çenli ençeme asyrlaryň jümmüşünde Işan gyzynyň bu rowaýaty türkmen halylarynyň nagyşlarynda, öz gyzlary we gelinleri tarapyndan tekrarlanyp gelýär.

Bu rowaýatyň habar bermegine görä, Işan gyzy derýanyň kenar ýakalarynda näme gören bolsa hala çitipdir. Halynyň ortasyna göl hem sandygy nagyşlap ýene-de iki sany nagyş, biri “guş aýagy” (ýagny olary halas eden zamyrryk guşuň aýagy, ikinjisi bolsa, “doňňuz burny” ýagny olaryň arasynda ýaşandyklaryny  ýatlap) nagyşlary çitip dokapdyr. Bu nagyşlar henize çenli şol aýdylşy ýaly atlandyrylýar.[[3]]  83

* Ýomutlaryň dyrnak göl nagyşy

XVIII asyryň ahyrlaryna çenli “göl” türkmen taýpa-tireleriň baýdaklary hasaplanypdyr. Özleriniň taryhy gelip çykyşyny unudan taýpalar eger dokma dokamaklaryny dowam etdirip bilmeselerde, gölleriň halyda däl-de, kiçi dokmalarda ýagny torba-çuwallarda dowam etdiripdirler.[[4]]  84

Şu günki gün türkmen halylarynyň ýüzündäki görünýän nagyşlar ýeke-täk ugurly taýpa-tireleriň belgileriniň nyşany bolup, nagyşlar biri-birine çylşyrymly meňzeşlikleri bilen, bu garaşsyz taýpalaryň düýbiniň bir kökdedigini görkezýär. Salyr, Salyk ( Saryk), Ärsary, Ýomut we Teke nagyşlaryň bu meňzeşlikleri, türkmen kowumlarynyň düýbüniň bardygyny we olaryň tapawutlyklary bolsa, her taýpanyň öz ruhy-rowan häsiýetleriniň aýratynlyklaryny görkezýär.

Türkmen jan damary bolan suw damjasy, gyş-tomus gurlan öýler, taýpalar arasyndaky göreş, çarwa hem-de dini ynançlar, gadymy türkmen halylarynyň nagyş-ýordumlarynda janlanypdyr. Alym Ponomarewdan alynan maglumatlara görä, “Türkmen nagyşlary dini ynançlara we yrymlara görä çitilipdir. Gözden-dilden goramak ýa-da jynaza bilen baglanyşykly däp-dessurlara çenli şekilleri görmek bolýar”.[[5]]  85

·        Türkmen gyzlary çagalykdan çitime baş goşýarlar

Türkmen halylarynyň nagyşlary giýametr çyzuwynda şekillendirilýär. Ýöne onuň gyralarynyň Eýran halylaryna meňzeş halatlary bar, Eýran halylarynda köplenç ortasynda merkezleşdirilen bir nagyş gyralaryndaky nagyşlardan aýratynlaşdyrylýar. Emma türkmen halylarynyň ýerligi giýametrinde tertiplenen nagyşlar bilen dolup durýar. “Eýranda çitimiň düwüni iki hili “türki-pars” görnüşde çitilýär.

Türki görnüşde iki erişe düwüp geçirilýär, türkmenler oňa “duwa” diýýärler. Parsy görnüşde bolsa ýüpi bir erişe düwüp ikinji erişiň astyndan açyp göýberýärler, türkmençe oňa “ýara” diýip atlandyrylypdyr.”[6]

Türkmen halylaryny öwreniji S.M Dudin türkmen we pars halylarynyň dokalyş usulyny, dokma enjamyny we dokma serişdeleriniň ulanylyş tärlerini deňeşdirip, Türkmenleriň halyçylyk senediniň parslaryňky ýaly gadymdygyny, özem onuň özbaşdak kämilleşiş ýoluny geçirendigini ýazýar. Taryhçy O.Gündogdyýew “Türkmenler halyny kese dokma enjamlary bilen, Parslar bolsa dik dokma enjamlary bilen dokaýarlar”.[[7]]  87

·        Kaşkaýilarda gadymy türkmen halysynyň dokalyşy

IX-X asyrlardan bäri türkmenleriň haly sungaty gaznawylar we seljuklylaryň döwründe salyr we beýleki türkmen taýpa-tireleriň üsti bilen Eýranyň we dünýäniň beýleki ýurtlaryna-da ýaýrapdyr. Mysal üçin gaşgaýlaryň haly sungatynda henize çenli türkmen nagyşlarynyň esli wariantlary galypdyr. Olar dokmany hazirki türkmenleriň dokaşy ýaly, guramany yerden uzynlygyna gurnaýarlar. Şeýle taryhy döwürlerde türkmen halyçylyk sungaty beýleki halyklarda-da ýoň bolup dokalypdyr.

XVIII asyrdan bäri söwda äleminde ornaşan “Buhara halysy” diýen termin ähli Orta Aziýa halklaryna degişli ulanylypdyr. Rus täjirleriniň tagallasy bilen Kaspiniň we Kawkazyň, Eýranyň üsti bilen Ýewropa bazarlaryna aralaşan halylaryň ykbaly bolsa, “Pars halysy” diýen at bilen bagly bolupdyr. Emma hakykat ýüzýnde welin beýle däldir.[[8]]  88

Türkmen halylarynyň esasyny döredýän materiallar orta ýerliginde, ulyly-kiçili göllerden ybarat bolup bir hatarda ýerleşen parallel çyzuwly gyralary ýerleşýär. Türkmen halylarynyň owadanlygy olaryň gyralarynyň şekillendirişinde bolup “Älem”, “Gara”, “Uly toprak”, “Uly gara” we ş. m. ýaly böleklerden ybarat bolýar.

Ösümlikler, tagmalar, gadymy Oguz taýpalarynyň uýýan awçy guşlarynyň unguny we her taýpanyň özüne mahsus bolan gölleri ýagny “Salyr göli”, “Ýomut göli”, “Teke göli”, “Saryk göli”,”Çowdur göli”, ýaly göller hem “Mary göli”, “Dyrnak göli”, “Gapasa göli”, “Gyzyl aýak göli”, “Tuýnuk göli”, “Guş göli”, “Owgan göli”, “Täç horoz”, “Penjara ara göli”,”Aknagyş” ýaly şekillerden ybarat bolýar. Türkmen halylarynyň belli görnüşi aşakdakylardan ybarat bolýar:

“Käwagt bir taýpa beýleki bir taýpanyň nagyşyny gowy görüp dokaýar, ýöne nagyşyň ady üýtgedilmeýär. Mysal üçin: Tekelerden alnan nagyşy ýomutlar dokasa, oňa “Teke nagyş” ýa-da “Mary göl” diýip at berilýär. Ýomutlarda “Gabsa göli”, “Dyrnak göli”, “Guşdyrnak”, “Guş gözi” diýen nagyşlary iň belli nagyşlardyr.”[[9]]  89

Eýran türkmenleriniň arasynda bir halynyň boýy üç metrden we ini 2,5 metrden kiçi bolsa oňa “Halyça” diýipdirler.

Haly türkmenleriň durmuşy bilen has çuňňur galtaşypdyr, öýdäki düşelen haly şol maşgalanyň taryhy durmuşy hasaplanypdyr. Her bir türkmen öýüne aýak basanyňda ilki “eňsi” bilen gapylyk halyçalary myhmany garşy alýar.

Halyça namazlykda namaz okalyp tördäki çaganyň sallançagyna çenli halyçadan dokalypdyr. Toýlarda halylaryň üstüne haly düşelýär. Häzirki şkaf-stenkalaryň deregine torba, garçyn, horjyn, çuwal, ... ýaly elde dokalan sungatlar peýdalanypdyr. Çuwal diýeniňde ol ölçeg hökmünde arpadyr bugdaý, undyr mekge ýaly azyklary saklanylýan enjam bolupdyr. Klimden we halyçadan dokalan el sumkalar henize çenli peýdalanylýar. Olaryň her haýsyny gurama, keselik, darak we eriş-argaç bilen emele getirip ýerli ýerinde ulanypdyrlar.

Dokma dokalanda ilki gurama gurulýar. Gurama ýerde ýerleşdirilýär. Başga-da darak, syndy, keseri, keselik, küjügöter, dartgyç, içgeçir, eriş, argaç we serend etmek ýaly haly gurallary peýdalanylýar. Eýran türkmenleriniň oba-şäherlerinde ýörite haly üçin gurallary ýasaýan demirçi ussalar bar.

Umuman Eýran türkmenleriniň arasynda haly dokamak ýörite medeniýete öwrülipdir. Halyçylar haçanda ilkinji göle düşenlerinde şu aşakdaky setirleri gaýtalaýarlar:

 Türkmen gyzlary darak kakanlarynda şeýle setirleri beýan edýärler:

Türkmensährada aýal-gyzlar dokma dokanlarynda özara bäsleşik hem geçirilýär. Olar bäsleşik geçiren wagtlarynda şu aşakdaky setirleri toparlaýyn şygar edip aýdýarlar:

·        Has irki döwürlerde türkmenler garaöýlerde dokma dokapdyrlar.

Haly dokalyp oturylan wagty bir kişi halyçylaryň ýanyna gelse halyçylar onuň goluna nahy daňmaga hukugy bar. Nahy daňylan kişi olary pul we iýmit bilen meşgullanar ýaly pul tölemäge borçly bolup durýarlar. Eger halynyň erişleri gyrylagan bolsa bir alaja ýüp bilen düz hem kömür goýulyp gaplanan matany halynyň öňüne daňyarlar.

* Hojanepesli türkmen gelin gyzlarynyň haly dokaşylary

Eýranly ussat halyçylar bu nepis senediň inçe syrlaryny hemem tejribelerini nesilden nesile geçiripdirler. El halylaryny dokamagyň tilsimleri örän çylşyrymly bolupdyr. Hatda ýüplük üçin ýüňi alynýan dowarlaryň näçe ýaşyndadygy şyndadygy agny “garaköl”, “guzyýüň”, “düýeýüň”, “Geçiýüň”, “toýnakýüň”, “toklyýüň”, “Goçýüň” ... ýaly hil babatda, şeýle hem gyrkymyn wagty ýagny, ýazda gyrkylan ýüňe “ýazýüňi” ýa-da güýzde gyrkylan ýüňe “güýz ýüňi” diýip biri-birinden tapawutlandyrypdyrlar.

Şeýle bir taryhy dessanlardan we wakalardan gözbaş alyp gaýdan halyçylyk sungaty Eýran türkmenleriniň durmuşynda dürli öwüşgünler bilen ähli taraplaýyn rol oýnap gaýdypdyr. Soňky döwürlerde bolsa türkmenleriň arasynda halyçylyk däbi ýerli ykdysadyýet meselesi bilen baglanşykly bolup durýar.

Eýranyň halyçylyk senedine Türkmensähradaky türkmenleriň oňa goşýan goşandyny görkezilen dannalar şaýatlyk edýär.

* Türkmenistanda Balkan welaýatynyň Esenguly etrabynyň gyz-gelinleri iş üstunde.

Türkmenleriň meşhur halylarynyň dokalýan ýeri Kümmetkowus bolup durýar. Kümüşdepe, Bendertürkmen, Hojanepes, Gargy, Omçaly we Akgala ýaly etrap-şäherlerde özboluşly ýomut halylary dokalýar. Eýranda şa düzgüni wagtynda wagtynda halyçylyk senedine berilýän üns gowşaldy. Uly zähmet siňdirilen nepis halylar alypsatarlar tarapyndan deger-degmez baha satyn alynýardy. Şonuň üçin halyçylar halyny iki görnüşde dokamaly bolýardylar. Olara biri-birinden “Tutlyk haly” we “Satlyk haly” diýip tapawutlandyrylýar.

Hatda 70-nji ýyllarda Türkmensährada türkmen halyçylygy has pese düşürýärler. Dört sany ussat halyça 8-9 aýyň dowamynda dokan 5x7 metrlik halysy üçin bary ýogy 20 müň tümen hak tölenipdir. Söwdagärler we alypsatarlar bolsa şol halylary Eýran bazarlarynda 100 mün tümenden satypdyrlar.”[[11]]  91

Ýokarda belläp geçişimiz ýaly tutlyk hala, el haly hem diýipdirler. Onuň sebäbi atlandyrylşyndan mälim bolşy ýaly bu görnüşdäki haly-halyçalary bir içeri maşgalaň gyzy öz geljegi üçin niýetlenip dokaýarlar. Ony dokamak üçin gurp ýagdaýy hem göz öňünde durýar. Gurply maşgalalar onuň hütdesinden gelse-de, gurpsyz maşgalalar tutlyk halynyň ýany bilen satlyk haly-halyçalary dokap satmak bilen el halynyň materiýallaryny üpjün edýärler. Satlyk haly bilen tutlyk halylaryň hili tapawutly bolup durýar.

Sebäbi satlyk halylary çalt dokalyp, satmak üçin niýetlenendir. Beýleki bir tarapdan Eýran türkmenleriniň arasynda köp maşgalalar diňe haly-halyça dokap satmak bilen gün-güzeranyny geçirýärler. Şonuň üçin Eýranda bu sungat bazar ykdysadyýetinde söwda gatnaşyklarynyň uly göwrümini eýeleýär. Şol söwda aragatnaşyklarda dürli eksplutatsiýalar hem bolman duranok.

“Resmi maglumatlara görä, 70-nji ýyllaryň ahyrynda ýurtda çagalary hasaba almanyňda 200 müň sany professional halyçy bardy. 1964-nji ýylda Türkmensährada 231 sany haly fabrigi bolup olardan 21000 inedogrul metr haly dokalypdyr”.[[12]]  92

Türkmenistanly ýaş alym G. Jumamyradowyň berýän maglumatyna görä, “Eýran I 1961-1962-nji ýyllarda haly eksportyndan 95 milliard real, 1972-nji ýylda 26,6 milliard real peýda gazanypdyr.”[[13]]  93

* Turkmenistanyň paýtagty Aşgabat şäheriniň halkara haly bazary

Tähran taýms gazýetiniň 1990-njy ýylyň 1244-nji iunyndaky habarlaryna görä, Horasan haly sehlerinde 300 mün töweregi adam işläp, olar her ýylda 1,5 million inedowul metr haly dokaýarlar. Bu halylar, esasanam, türkmen halylary ýewropa bazarlaryna, Germaniýa, Italiýa, Şweýsariýa, Angliýa, Ýaponiýa ýaly ýurtlara satylýar. Eýranyň Horasan arkaly edýän eksporty 600-700 million dollara barabar, Eýranyň gümrükhana gullugynyň habaryna görä 1993-nji Gurbansoltan-Türkmenbaşy aýlarynda Eýran haly we haly önümleriniň 13234 tonnasyny eksport edip ondan 44210 million real (631,5 million dollar) girdeýji gazanypdyr.[[14]]94

1960-1970-nji ýyllarda Muhammetreza Pählewi metjitlerdäki ahun-mollalara dini karar boýunça berilýän “wakf” girdeýji sandyklaryny döwletiň hasabyna göýberip, mollalary bolsa harby gulluga çagyrmak bilen bu jemgyýetiň köp azaba düşmegine sebäp boldy. Olar bolsa öz gün-güzeranlaryny dolandyrmak üçin işlemeli boldular. Şonuň üçin bu jemgyýet hemişe ýeňil ýaşap gaýdan bolsa, indi hem ýeňil işler bilen meşgullanmaly boldular. Ahun-molla köpçuliginiň esli agzasy haly-halyça söwda alyp satarçylygyna baş goşdular.

Şonuň üçin türkmenleriň arasynda haly-halyça söwda gatnaşyklary bilen meşgullanýan jemgyýetiň esli bölegi mollalardan ybarat boldular. Olar gurpsyz maşgalalara haly materiýallaryny karzyna ýagny “dokap-sataryna” berip, hem-de haly dokalyp kesilende şol ýere getirilip berilmeli kada boýunça işleýärdiler. Satlyk halylary çalt dokap çykarmak üçin onuň arasyndan göýberilýän argajyň sanyny köpeltýärler. Netijede, haly hil taýdan pes derejä düşýär. Sebäbi eger dokmaçy şeýle kadada dokamasy ykdysady taýdan zyýan çekýär halyça ony “wagt” hemem haly materimateriallaryny ýitirmesizlik üçin edýär.

Ikinji bir tarapdan halylaryň ýüň we eriş materiýallary himiki reňkler bilen reňklenýär. Beýle materiýallar bilen dokalan haly bazar ykdysadyýetinde pes derejä düşýär. Öňki döwürlerde bolsa boýaglar naryň gabygy, naryň dänesi we şoňa meňzeş tebigy ösümlikleriň peňklerinden peýdalanypdyrlar.

“Doktor Nalen Türkmeniň aýtmagyna görä, 1860-njy ýyldan soň tebigy boýaglaryň ýerine emeli boýaglar ulanyp ugrapdyrlar we galapyň halatda türkmen halylarynyň durkuny, hilini pese gaçyryp başlapdyrlar.”.[[15]]  95

Umuman aslynda ýüpekler badam we hoz agaçlarynyň kökünden, nardan we pisseden alynýan boýaglar hem-de narynç, gyzyl-mele runas köküne boýalan bolsa soňky döwürlerde olaryň ýerini himiki boýaglar tutup ugrady. Şonuň üçin 1880-nji ýylda mineral boýaglary Eýrana getirip satmagy gadagan edýän perman çykaryldy.

Umuman Eýran boýunça halyçylyk sungatyň bir bölegi maýadarlaryň kontrollygynda aýlanň kontrollygynda aýlanýar. Olar ýörite hususy fabrikleri döretmek bilen halyçylary aýlygyna tutup dokatýarlar. Ýöne türkmenleriň arasynda beýle görnüşde däldi, olar içeri maşgalalaryndan köp uzaga çykanok. Oba gelin-gyzlary biri-birine gün salmakda arkalaşýarlar.

Halylaryň berkligi we uzak wagtlap saklanmagy onuň her inedördül santimetrindäki çitimleriniň ýygylygyna bagly. Türkmen halylaryndan soňra Eýran halylary bu görkeziji boýunça esasy orunda durýar.

Tähran metbugatynyň ýazmagyna görä, Täbriziň halylarynyň dokan “Mekge-ýe-Münewwer (ýalkym saçýan mekge)” atly el halysynda Kurhany Kerimdem aýatlar, birnäçe miniatorlar ussatlyk bilen çitilipdir.

* Eýran türkmenlerinde häzirki döwür şahsy öý fabrikalary

25x25 metr möçberdäki bu hala 100 reňkdäki 88 million çitim çitmek üçin Täbrizli halyçylar üç ýyl zähmet siňdiripdirler.

“Eýran halyçylyk senedini dünýä tanatmakda 1977-nji ýyldan bäri Eýran halysynyň muzeýi işleýär. Bu muzeýler Aşgabatda, Bakuwda, Gamburgda we Waşingtonda bar. Hijri hasabyndan XIII-XiV asyrlara degişli gadymy halylar ol ýerde haly nagyşlaryny, haly dokamagy, köne halylary dikeltmegi öwredilýän dersler-de berilýär”.[[16]]  96

Türkmensähranyň oba-şäherilerinde ýönekeý göze ilýän zat her öýüň gapysyndaky gurlan kepbedäki (Eýran türkmenleri oňa “küme” diýip aýtýarlar) dokalýan dokma-daragyň sesleridir. Türkmenlerde köplenç öýüň howlusynyň bir gyrasynda towuk-göle saklanyän kepbe bolýar. Bu kepbelerde mal-towugyň ýanyndan gurama gurap dokma hem dokalýar.

Şeýle bir ýagdaýlarda towuk- jüýjeler guramanyň töwereginde enteşip, suwa ýumşadylyp goýulan baslyk suwy hem döken halatlaryna gabat gelse bolýardy. Türkmen gelin-gyzlary şeýle döreýän wakalary goşgy bilen beýan edipdirler:

1993-nji ýyldaky maglumat boýuna Gülüstan welaýatyna degişli 62 müň sany halyçy fabrikleri bar. Şolarda bolsa, 150 müň dokmaçy işläpdir. Bu fabrikleriň bir ýyllyk önümi 0,5 million kwadratmetr haly-halyçalar bolupdyr. Aşakdaky tablisiýada Gülüstan welaýaty boýunça fabrikleriň we ondaky iş dolanjylaryň sany senagat aýratynlygynda görkezilýär.”[[18]]  98

Aşakdaky görkezilen tablisiýada Gülüstan welaýaty boýunça düşek (haly-halyça) önümleriniň maglumaty şeýledir.”{[19]]  99

Tablisiýadaky görkezilen maglumatlary okap göreliň. Mysal üçin Kümmetkowus şäheristanynda gurama desgalaryň sany obada 18,300 sany bolsa. Şäherde 4,575 sany bolup, dokmaçylaryň sany obada 45,750 sany bolsa, şäherde 11,437 sany hem-de düşek önümleriniň möçberi 228,747 kwadratmetr bolsa, onuň bir ýyllyk jemi bahasy 22,874,800 real bolup durýar. Şol sany göz öňüne tutamyzda Kümmetkowus şäheristany 1,3 bütin haly fabriklary we onuň dokmaçylary bilen bilelikde welaýatyň haly-halyça önümünde iň ýokary derejede rol alyp barylýar.

Umuman welaýat boýunça türkmensähra ilaty bu ömümi öndürmekde esasy rol alyp barýarlar. Türkmen halylary özündäki ýerleýän nagyşlardyr obýektleri boýunça Eýranyň beýleki ýurtlaryndaky öndürilýän düşeklere garanyňda ýokary gymmatlyga laýyk bolup durýar. Bu önümleriň köp bölegi her ýylda ýurduň beýleki welaýatlaryna we daşary ýurtlara satylýar.

“Jahad-e sazändegi” edarasy haly senagaty saklap ony ösdürmek üçin türkmen dokmaçy-halyçylardan maddy hemaýat etmek üçin dört sany eldokyn düşekleriň uly koperatiw bileleşigine 10 müň sany agzadan köp işgäri bilen döretdiler.

Gülüstan welaýatynda halydan-halyça we gargyn ýaly dokyn önümlerinden başga-da kilim, palas we keçe ýaly önümler esasan obahojalyk ilatynda öndürilýär. Şol ugurda 40 müň fabrik ýylda 200 müň kwadratmetr dürli klim, palas we keçe ýaly düşekleri öndürilýär. Öňki döwürlerde türkmenleriň iň ähmiýetli el senagatlary hakda XIX asyrda hem belläpdirler.

“Türkmenleriň iň ähmiýetli el senagat önümleriniň biri garaöý ( keçeden ýapynjasy bilen ýapylýan gözeneklenen agaçlardan ýasalýan öý.)”[[20]]  100 haly, atörtgüsi, horjyn, at esbaplary, saryýag alynýan gap-gaçlar, egin-eşik, deriden ýorgan-düşek ýaly zatlar bolupdyr. Olaryň bartr edýän söwdasy boýunça esasy harytlary keçe, haly, köphyrydarly horasan keçesi, ýüňden ýasalan atyň örtgüsi, akary (Köşegiň ýüňünden inçe dokalan mata.), gyzy ýüňden hem goýun ýüňünden dokalan matalar, mebel dokynlary, halyçadan owadan horjyn, goýun hem tilki derileri ýaly zatlardan ybarat bolupdyr.”[[21]]  101

“Kümmetkowus şäheristany 40 göterim dürli klim we palas hem 46 göterim keçe önümleri bilen, welaýatyň iň ähmiýetli el senagaty önümleriň merkezi diýlip hasaplanýar”.[[22]]  102

* Türkmen zenanlary keçe basýarlar.