ANNAGYLYÇ - MÄTÄJI (1822-1884)

XIX asyr türkmen edebiýatynda öz döredijiligi bilen görnükli yz galdyran lirik şahyrlaryň biri-de Mätäjidir. Annagylyç Metäji Aşgabadyň etegindäki Köşi obasynda 1822-nji ýylda daýhan maşgalasyndan eneden bolýar. Onuň kakasy Amanmuhammet daýhançylyk bilen meşgullanan, toýlarda orta çykýan pälwan hem gepe çeper adam bolupdyr.

Mätäji şahyryň lakamy bolup, onun durmuşy bilen baglanylklydyr. Şahyr ýaşlykdan dogany Sapargylyç bilen ýetim galyp, oglanlykdan agyr durmuşy başdan geçiripdirler.

Mätäjiniň ylym derejesi ýokary bolmandyr. Ol oba mekdebinde bilim alýar, ýöne okamaga gurbatynyň ýoklugy, onuň diňe özbaşdak okap, gözýetimini giňeltmegine getiripdir.

Mätäji güzeranyny özüniň gol zähmeti bilen dolandyrypdyr.Ol, esasan, ekin ekip, bag ýetişdirmek bilen meşgul bolupdyr. Şahyr daýhançylyk käri bilen birlikde edebi döredijilik işini hem  dowam etdirýär. Mätäjiniň maşgala ýagdaýy şowsuz bolýar. Onuň halaşan gyzy Annagüli başga birine durmuşa çykarypdyrlar. Şahyryň Annagüle bagyşlap ýazan goşgularyna "Bagyň gülüne", "Gyzyň", "Saçyň", "Dilber", "Gözel", "Mährim alan ýar" ýaly şygyrlar degişlidir.

Mätäji 1884-nji ýylda Köşi obasynda aradan çykýar. Ony !Köşiniň ilersindäki gonamçylykda jaýlaýarlar. Mätäjiniň nebereleri häzir Köşüde we Aşgabat raýonynyň beýleki obalarynda ýaşaýarlar.

MÄTÄJINIŇ  LIRIKASY

Mätäji edebiýat meýdanynda özüniň bir topar liriki goşgulary bilen tanalýar. Goşgular dürli temada ýazylypdyr. Olarda watançylyk, mertlik ("Onda bar", "Gerekdir", "Ýigidiň"), durmuş ("Bugdaý") sotsial-deňsizlik ("Har bolsa"), söýgi ("Elden gider", "Zülpüň seniň") ideýalary has çeper, täsirli aňladylýar.

Mätäji watançylyk, mertlik baradaky goşgularynda öz watandaşlarynyň we ülkesiniň asudalykda ýaşamagyny, garaşsyz bolmagyny, ykdysady we medeni taýdan ösmsgini arzuw edipdir.

Şahyryň "Onda bar" diýen şygry watançylyk temasynda ýazylan eserleriniň iň görnükli eseriniň biridir.

Mätäji bu şygrynda mähriban ýurduna bolan guwanjyny, onun ýaz paslyny suratlandyrmaga çalyşýar. Tebigat baýlyklary şahyry joşdurýar:

Mätäji tebigaty suratlandyranda, bulutdan çykan Günüň gök otluga, daglara öz nuruny bolluk bilen seçýän, mylaýym şemalyň öwsüp dürli otlaryň, al-ýaşyl gülleriň ýakymly ysyny getirýän pursatyny-adamyň gownüni göteriji pursat hasaplaýar.

Şahyryň "Onda bar" şygrynda ýöredýän pikirleri onuň öz ülkesini, ýaşaýan ýerini söýmek, oňa guwanmak ýaly watançylyk duýgularyň joşgunly beýanydyr.

Mätäjiniň "Gerekdir", "Ýigidiň," goşgulary hem mertlik, batyrlykdan söz açyp, döwrüniň ýigitlerine ýüzlenip il-ýurduň bähbidini gormak ýaly ideýalary öňe sürýär. Şahyr bu goşgularynda mert ýigitleriň at-ýaragynyň düzüw bolmalydygyny, söweş tälimini gowy özleşdirmeli diýşi we talaňçy duşmana gaýtawul bermek üçin hemişe taýýar bolmalydygyny maslahat berýär:

ýa-da

Mätäji bu goşgularynyň  ikisinde-de  edermen ýigitleri tarpalaýar, olary watan goragyna ruhlandyrýar.

Mätäji "Bugdaý" goşgusyny durmuşy temada ýazypdyr. Goşguda bugdaý hasylyny almak üçin edilýän aladanyň, çykilýän zähmetiň, görülýän hysyrdynyň köpdügi, onuň daýhandan yzygiderli, irginsiz zähmeti talap edýändigi çeper suratlandyrylýar:

Mätäjiniň özi daýhançylyk bilen meşgul bolandygy üçin, bugdaýy suratlandyranda ähli bolup geçýän detallary yzygiderli beýan edýär. Şahyr bugdaýy gallanyň beýleki görnuşlerinden ähmiýetli hasap edýär.

Mätäjiniň "Har bolsa" goşgusy jemgyýetdäki sotsial-deňsizligi, höküm süren adalatsyzlygy, adamyň mertebesini peseldýän düzgüni ýazgarýar. Şahyr ýigidiň neçe mert, edermen bolsa-da, garyplyk zerarly häkimlere boýun egmeli bolýandygyny beýan edýär:

"Elden gider", "Zülpüň seniň" goşgulary söýgi temasyndan ýazylan şygyrlardyr. Mätäjiniň liriki gahrymany "Elden gider" elegiýasynda döwürden nalaýar, garyplyk zerarly öz isleg-arzuwlaryny ýetip bilmändigi çeper aýdylýar. Bu elegiýa şahyryň öz durmuşy bilen baglanyşykly ýazylypdyr.

"Zülpüň seniň" goşgusynda şahyr beýleki klassyklara eýerip, gelin-gyzlary diňe daşky görnüşlsri ~ "gara zülpi", "ala gözi", ak dişi, uzyn saçy boýunça taryplap, olaryň ruhy dünýäsine aralaşmaýar:

Şahyryň şygyrlarynyň çeper formasy we dili.

Mätäjiniň eserleri halk köpçüligine düşnükli dilde we dürli formada çeperçilik bilen düzülipdir. Şahyr öz eserleriniň çeper we labyzly bolmagy ugrunda köp zähmet çekipdir.Durmuş wakalaryny şekillendirmekde çeperçilik serişdelerini – sypatlandyrmany, deňeşdirmäni, meňzetmäni ussatlyk bilen ulanypdyr.

Mätäji özüniň söýgülisine ýetip bilmändigini, jebir-jepasyny oda ýakan kebelegiň ýagdaýy bilen deňeşdirýär.

"Perwana dek pyrlanyp, peýker ýanadyr oduma" — ýaly çeper deňeşdirmeler eseriň ideýasyny ýüze çykarmakda uly rol oýnapdyr. Mätäji goşgularynyň çeper we täsirli bolmagy üçin halk döredijiliginden hem giň peýdalanypdyr.

Mätäjiniň eserlsri dörtleme (murapbag) hem-de bäşleme (mu-hammes) formasynda ýazylypdyr.

Mätäjiniň döredijiliginiň ähmiýeti.

Mätäjiniň ulanan goşgy formalary we çeperçilik serişdeleri onuň eserleriniň mazmunyny aýdyň beýan etmäge, pikiri has aýdyňlaşdyrmaga kömek edýär. Bu bolsa halkyň şahyra hormatyny artdyrýar.

Şahyryň söýülýendigine, halk içinde onuň döredijiligine uly sarpa goýulýandygyny onuň "Gyzyň", "Belli saçyň", "Zülpüň seniň", "Dilber", "Aýperi", "Mährim alan ýar", "Elden gider", "Bilen barmy, Bozan barmy"... ýaly şygyrlarynmň aýdyma öwrülendigini aýtmak ýeterlikdir.

Şahyryň döredijiliginiň ähmiýeti barada gürrüň edilende, onun obadaşy Hally bagşynyň hyzmaty barada aýtmak gerek.

Hally bagşy, onuň şägirdi Sahy Jepbarow ,şahyryň goşgularynyň birnäçesine saz döredip, aýdym edip halka hödürlediler.

Şahyryň şygyrlarynyň bize gelip ýetmeginde Mätäjiniň birneçe goşgu-laryny ýatdan bilen Orazmämmet aganyň we beýleki ýakyn garyndaşlarynyň hyzmaty uludyr.

Şahyryň goşgulary 1940, 1943, 1954, 1975-nji ýyllarda çap edilip, halka hödürlendi.